Herbarius du Pseudo-Apulée
L’Herbarius du Pseudo-Apulée, (Herbarius Apulei), est un herbier artificiel d'origine grecque, compilé en latin au IVe siècle. Il décrit 131 plantes en précisant leur usage médical ainsi que la façon de les utiliser[1].


Auteur
Cet herbier est attribué à Sextus Apuleius Barbarus. On ignore à peu près tout de Sextus Apuleius Barbarus. Son nom n'est pas connu précisément et il est parfois appelé Pseudo-Apulée ; on l'a en effet confondu avec Apulée (de Madaure)[notes 1]. Son œuvre est souvent mêlée à celle d'autres auteurs antiques ou arabes.
Diffusion et copies
Cet ouvrage a connu une importante diffusion en Europe[2] et au proche-Orient, traduit, copié et recopié par des générations de scribes jusqu'à l'invention de l'imprimerie[1].
Le manuscrit le plus ancien date du VIe siècle et est conservé à Leyde. La bibliothèque nationale de France en conserve une copie du IXe siècle[3] - [1] et un exemplaire du Xe siècle est conservé au musée Meermanno à La Haye.
Autour de 1481 parut sous les presses de Johannes Philippus de Lignamine sa première version imprimée, ce qui en fit le tout premier herbier totalement illustré imprimé[4].
Éditions modernes
- 1888 : Hermann Koebert, De Pseudo-Apulei Herbarum Medicaminibus, Bayreuth
Index
Chapitres tels que transcrits dans l'édition de Howald et Sigerist :
| Chap. | Titre | Espèces [5] | 
|---|---|---|
| 1 | herba plantago | Plantago major, Plantago lanceolata | 
| 2 | herba quinquefolium | Potentilla reptans | 
| 3 | herba verbenaca | Verbena officinalis | 
| 4 | herba simfoniaca | Hyoscyamus niger, Hyoscyamus albus | 
| 5 | herba viperina | Polygonum bistorta | 
| 6 | herba veneria | Acorus calamus, Iris pseudacorus | 
| 7 | herba pedeleonis | Alchemilla vulgaris, Leontice leontopetalum | 
| 8 | herba scelerata | Ranunculus sceleratus, Ranunculus sardous | 
| 9 | herba botracion statice | Ranunculus acer, Ranunculus bilbosus | 
| 10 | herba artemisia monoclonos | Artemisia vulgaris, Artemisia arborescens | 
| 11 | herba artemisia tagantes | Artemisia dracunculus, Tanacetum vulgare | 
| 12 | herba artemisia leptofillos | Artemisia pontica, Artemisia campestris | 
| 13 | herba lapatium | Rumex obtusifolius | 
| 14 | herba dracontea | Dracunculus vulgaris | 
| 15 | herba priapiscus | Orchis mascula | 
| 16 | herba gentiana | Gentiana lutea, Gentiana amarella, Gentiana purpurea | 
| 17 | herba orbicularis | Cyclamen hederifolium, Cyclamen purpurascens, Cyclamen graecum | 
| 18 | herba proserpinaca | Polygonum aviculare | 
| 19 | herba aristolochia | Aristolochia clematitis, Aristolochia rotunda | 
| 20 | herba nasturcium | Lepidium sativum | 
| 21 | herba hieribulbum | Colchicum autumnale | 
| 22 | herba apollinaris | Convallaria maialis | 
| 23 | herba camemelon | Anthemis nobilis, Matricaria chamomilla, Tanacetum parthenium | 
| 24 | herba camedris | Teucrium chamaedrys, Teucrium lucidum | 
| 25 | herba camellea | Dipsacus silvester, Dipsacus fullonum, Daphne oleoides | 
| 26 | herba camepitis | Ajuga chamaepitys | 
| 27 | herba camedafne | Ranunculus ficaria, Ruscus hypophyllum | 
| 28 | herba ostriago | Viburnum lantana, Rubia peregrina | 
| 29 | herba brittanica | Cochlearia anglica, Rumex hydrolapathum, Rumex aquaticus | 
| 30 | herba lactuca silvatica | Lactuca scariola | 
| 31 | herba argimonia | Agrimonia eupatoria | 
| 32 | herba asfodilus | Asphodelus ramosus | 
| 33 | herba lapatium acutum | Rumex acetosa, Rumex crispus | 
| 34 | herba centauria maior | Blackstonia perfoliata, Centaurea centaurium | 
| 35 | herba centauria minor | Centaurium umbellatum, Erythraea centaurium | 
| 36 | herba personacia | Arctium lappa | 
| 37 | herba fraga | Fragaria vesca | 
| 38 | herba ibiscum | Althaea officinalis, Malva arborea | 
| 39 | herba equiseta | Equisetum sp. | 
| 40 | herba malva erratica | Malva silvestris | 
| 41 | herba bovis lingua | Cynoglossum officinale, Lycopsis arvensis, Anchusa italica, Anchusa officinalis, Anchusa undulata | 
| 42 | herba scilla | Drimia maritima | 
| 43 | herba cotuledon | Umbilicus rupestris | 
| 44 | herba gallicrus | Panicum crus-galli, Digitaria sanguinalis | 
| 45 | herba marrubium | Marrubium vulgare, Marrubium creticum | 
| 46 | herba xifion | Sparganium emersum, Gladiolus segetum | 
| 47 | herba callitricum | Callitriche verna, Asplenium trichomanes, Adiantum capillus-veneris | 
| 48 | herba molu | Leucojum aestivum[6], Allium nigrum | 
| 49 | herba heliotropia | Hypochoeris glabra, Heliotropium europaeum, Heliotropium villosum, Heliotropium supinum | 
| 50 | herba grias | Rubia tinctorum, Polygonatum odoratum | 
| 51 | herba politricum | Trifolium procumbens, Asplenium trichomanes | 
| 52 | herba astula regia | Asperula odorata, Salvia sclarea | 
| 53 | herba papaver silvaticum | Papaver somniferum | 
| 54 | herba oenante | Oenanthe pimpinellifolia, Filipendula vulgaris, Filipendula ulmaria | 
| 55 | herba narcissus | Campanula trachelium, Narcissus sp. | 
| 56 | herba splenion | Asplenium ceterach, Phyllitis scolopendrium | 
| 57 | herba polion | Teucrium scorodonia, Teucrium polium | 
| 58 | herba victoriola | Ruscus aculeatus, Ruscus hypoglossum | 
| 59 | herba confirma | Symphytum officinale | 
| 60 | herba asterion | Stellaria media, Aster amellus | 
| 61 | herba leporis pes | Trifolium arvense, Trifolium lagopus | 
| 62 | herba diptamnum | Dictamnus albus, Origanum dictamnus | 
| 63 | herba solago maior | Calendula officinalis, Heliotropium europaeum, Heliotropium villosum, Heliotropium supinum | 
| 64 | herba solago minor | Croton tinctorium, Chrozophora tinctoria | 
| 65 | herba peonia | Paeonia officinalis, Paeonia corallina | 
| 66 | herba peristereon | Aquilegia vulgaris, Lycopus europaeus, Lycopus exaltatus | 
| 67 | herba brionia | Bryonia dioica, Tamus communis | 
| 68 | herba nimfea | Nymphaea alba, Nymphaea heraclia | 
| 69 | herba crision | Trifolium pratense, Carduus tenuifolius, Carduus pycnocephalus | 
| 70 | herba isatis | Isatis tinctoria | 
| 71 | herba scordeon | Teucrium scordium | 
| 72 | herba verbascum | Verbascum thapsus | 
| 73 | herba heraclea | Centaurea calcitrapa, Sideritis romana | 
| 74 | herba celidonia | Chelidonium majus | 
| 75 | herba solata | Atropa belladonna, Solanum nigrum, Solanum dulcamara | 
| 76 | herba senecion | Senecio vulgaris | 
| 77 | herba filix | Filix sp., Dryopteris filix-mas | 
| 78 | herba gramen | Agropyrum repens, Cynodon dactylum | 
| 79 | herba gladiolum | Iris pseudacorus | 
| 80 | herba rosmarinum | Rosmarinus officinalis | 
| 81 | herba pastinaca silvatica | Daucus carota, Pastinaca sativa | 
| 82 | herba perdicalis | Parietaria officinalis | 
| 83 | herba mercurialis | Mercurialis perennis, Mercurialis annua, Sinapis arvensis | 
| 84 | herba radiolum | Polypodium vulgare | 
| 85 | herba sparagus agrestis | Anthriscus silvestris, Asparagus acutifolius, Asparagus tenuifolius, Asparagus aphyllus | 
| 86 | herba sabina | Juniperus sabina | 
| 87 | herba canis cerebrum | Misopates orontium | 
| 88 | herba rubus | Rubus fruticosus | 
| 89 | herba millefolium | Achillea millefolium | 
| 90 | herba ruta hortensis | Ruta graveolens | 
| 91 | herba mentastrum | Mentha longifolia, Calamintha sp. | 
| 92 | herba ebulum | Sambucus ebulus | 
| 93 | herba puleium | Mentha pulegium | 
| 94 | herba nepeta montana | Nepeta cataria, Mentha silvestris | 
| 95 | herba peucedanum | Peucedanum officinale | 
| 96 | herba innula campana | Inula helenium | 
| 97 | herba lingua canis | Plantago lanceolata, Cynoglossum creticum, Cynoglossum officinale | 
| 98 | herba saxifraga | Saxifraga granulata, Pimpinella saxifraga | 
| 99 | herba hedera nigra | Glechoma hederaceum, Hedera helix | 
| 100 | herba serpullum | Thymus serpyllum | 
| 101 | herba absintium | Artemisia absinthium | 
| 102 | herba salvia | Salvia officinalis | 
| 103 | herba coriandrum | Coriandrum sativum | 
| 104 | herba portulaca | Portulaca oleracea | 
| 105 | herba cerefolium | Anthriscus cerefolium | 
| 106 | herba sisimbrium | Mentha aquatica, Mentha silvestris, Mentha viridis | 
| 107 | herba olisatrum | Smyrnium olusatrum | 
| 108 | herba lilium | Lilium candidum | 
| 109 | herba titimallus | Euphorbia sp. | 
| 110 | herba cardus silvaticus | Sonchus oleraceus, Atractylis gummifera, Cardopatium corymbosum | 
| 111 | herba lupinum montanum | Lupinus sp. | 
| 112 | herba latirida | Daphne laureola, Daphne gnidium | 
| 113 | herba lactuca leporina | Lactuca virosa, Chondrilla juncea | 
| 114 | herba cucumis silvaticus | Ecballium elaterium | 
| 115 | herba cannabis silvatica | Althaea cannabina | 
| 116 | herba ruta silvatica | Ruta montana, Ruta chalepensis | 
| 117 | herba septefolium | Potentilla tormentilla, Potentilla heptaphylla | 
| 118 | herba ocimum | Calamintha clinopodium, Viscum album, Ocimum basilicum | 
| 119 | herba apium | Apium graveolens | 
| 120 | herba hedera crisocantes | Hedera helix, Hedera chrysocarpa | 
| 121 | herba menta | Mentha arvensis | 
| 122 | herba anetum | Anethum graveolens | 
| 123 | herba origanus | Origanum sp. | 
| 124 | herba sempervivum | Sempervivum tectorum, Sempervivum arboreum | 
| 125 | herba feniculum | Foeniculum vulgare | 
| 126 | herba erifion | Galega officinalis | 
| 127 | herba simfitum album | Symphytum officinale, Symphytum bulbosum | 
| 128 | herba petroselinum | Petroselinum crispum | 
| 129 | herba brassica silvatica | Cynanchum acutum, Marsdenia erecta | 
| 130 | herba basilisca | Ocimum basilicum? | 
| 131 | herba mandragora | Mandragora officinarum | 
Illustrations
- Copie du VIe siècle conservée à Leyde (Ms. Voss. Q9)
 Plantago. Plantago.
 Dracontea. Dracontea.
 Ruta hortensis. Ruta hortensis.
 Ruta silvatica, Piganum agrium. Ruta silvatica, Piganum agrium.
 Mandragora. Mandragora.
- Copie du XIIIe siècle conservée à Vienne (Ms. Cod. Vind. 93.)
 Plantago. Plantago.
![Drag[on]tea.](https://img.franco.wiki/i/Wien_Dracontea.jpg.webp) Drag[on]tea. Drag[on]tea.
 Ruta, Peganon. Ruta, Peganon.
 Erifion. Erifion.
 Mandragora. Mandragora.
Notes et références
    Notes
- L'herbier du Pseudo-Apulée est ainsi parfois erronément attribué à Apulée, un écrivain berbère du IIe siècle, célèbre pour son un roman initiatique L'Âne d'or (cf. notamment « Qantara - L'herbier du Pseudo-Apulée » (consulté le )).
Références
- « Qantara - L'herbier du Pseudo-Apulée » (consulté le )
- Olivier Espié, L’Herbarius du Pseudo-Apulée et sa réception dans la tradition médico-magique européenne (projet de thèse de doctorat)
- Anonyme, De ponderibus medicinalibus (3r). Pseudo-Hippocrates latinus, Epistola ad Maecenatem (3v-5v). Antonius Musa, Epistola de herba vetonica (19-22v). Pseudo-Apuleius, Herbarius (sive Liber de nominibus et virtutibus herbarum) et Pseudo-Dioscorides, De herbis femininis (22v-63v).
- (de) Stefan Wulle, « 50 Jahre DFG-Sondersammelgebiet Pharmazie Bilsenkraut und Bibergeil : Zur Entwicklung des Arzneischatzes, Begleitheft und Auswahlbibliographie zur Ausstellung, vom 30.4. bis 19.6.1999 », Veröffentlichungen der Universitätsbibliothek Braunschweig, vol. 13,‎ , p. 17 (lire en ligne [PDF]).
- #De Vriend (1984) p. 286-328; #Pradel-Baquerre (2013) p. 523-552
- Suzanne Amigües, "Des Plantes nommées moly" in Journal des savants (1995) no. 1 p. 3-29
Bibliographie
- Mylène Pradel-Baquerre, Ps. -Apulée, Herbier, introduction, traduction et commentaire, Université Paul Valéry, Montpellier III, , Thèse de doctorat (présentation en ligne, lire en ligne).